Ağdam rayonunun Xaçın Türbətli kəndində yerləşən və Elxanilər dövrünün qiymətli memarlıq nümunəsi olan türbə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. El arasında “Sarı Musa türbəsi” adlanan bu yerin giriş qapısının üstündəki kitabədə “Ustad Şahbənzəri bu türbəni Allahın rəhmətinə möhtac olan mərhum Qutlu Xacə Musa oğlu üçün tikdirmişdir” – yazılmışdır. Bu kitabəyə əsasən türbə 1314-cü il iyulun 15-də tamamlanmışdır. Azərbaycanın o çağdakı Xaçın vilayətinin nüfuzlu şəxsi olmuş Qutlu Xacə Musa oğlunun məzarı üstündə ucaldılmış türbə ziyarət kimi məşhurlaşaraq kəndin adını da “Xaçın + türbə(t) + li” müəyyənləşdirmişdir.

Qülləvari qəbirlərin qiymətli nümunəsi olan türbənin xarici görünüşü  3 tipli alçaq kürsüdən, 12 tərəfli prizmatik korpusdan və çadırabənzər piramidalı günbəz örtüyündən ibarətdir. Korpus və skamyalar yonulmuş sarımtıl rəngli əhənglə örtülmüşdür. Korpusun doqquz tərəfi tirli, şimal, şərq və qərb tərəfləri isə sıra ilə düzülmüş qapı və pəncərə çərçivələrinə malikdir. Böyük ölçüsü və bədii konsepsiyasına görə şimal çərçivəsi əsas giriş hesab olunur.

Türbənin gövdəsindəki bütün taxçaların, qapı və pəncərələrin yuxarı uc seqmentləri incə stalaktit kompozisiyaları ilə işlənmişdir. Korpusun tinlərində daş memarlığı üçün bir qədər miqyasdan kənar görünən incə sütunlar verilmişdir. Fasad səthləri stalaktitlərlə yanaşı, daş və müxtəlif simvolik heyvan (öküz, şir, maral, dovşan və s.) təsvirləri ilə bəzədilmişdir.

Təbii daş üzərində çəkilən bu şəkillər canlı görünüş üçün tünd qırmızı rəngə boyanmışdır. Türbə Azərbaycanda olan qülləvari türbələr üçün xarakterik olan dinamik həcmli kompozisiyaya malikdir. Bununla belə, Aranın, o cümlədən Qarabağ memarlığının orijinal xüsusiyyətləri bu abidənin həm tikinti texnikasında, həm də bədii görünüşündə öz əksini tapmışdır.

Türbə iki mərtəbəlidir: yeraltı sərdabə və yerüstü zal. Onların hər ikisi xaç şəklindədir. Maraqlı və sadə görünüşlü sərdabədən fərqli olaraq, zalın daxili hissəsi son dərəcə dəbdəbəlidir. İnteryerin kvadrat mərkəzi hissəsi və onu şimaldan və cənubdan birləşdirən tir hissələri mürəkkəb və incə stalaktit bəzəklərə malikdir. Ön qapıya baxan cənub divarı zəngin bəzəklə işlənmiş mehrab (altar) şəklindədir. Fasadda mehrab bəzəyinin bəzi elementləri tünd qırmızı rəngə boyanmışdır.

Türbənin interyerinin bədii və konstruktiv görünüşü sifarişçinin imkan və resurslarını, memar Ustad (“Usta”) Şahbənzərinin böyük peşəkar bacarıq və təcrübəsini nümayiş etdirir. Mükəmməl memarlıq nümunəsi olan Qutlu Musa türbəsi dövrün fəlsəfi və bədii meyllərini ləyaqətlə nümayiş etdirir. 1993-cü ildə Ağdamın Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğalından sonra ermənilər türbənin divar rəsmlərini və kitabələrini silmiş, əvəzinə daş üzərində kiçik xaç rəsmləri və erməni yazıları həkk etmişdirlər.

1. Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan, Garabakh: The Eternal Memory of Azerbaijan Heritage, (2008), p. 193.
2. “Aghdam Region”, Armenian Vandalism: Azerbaijani Monuments in Captivity.  https://www.armenianvandalism.az/en_aghdam.html.
3. “Gutlu Musa Masoleum”, Ministry of Culture of the Republic of Azerbaijan, 28 October 2020.  http://mct.gov.az/en/common-news/13287.