Xudavəng və ya Dədəvəng monastır kompleksi Kəlbəcər rayonunun Vəng kəndində, Tərtər çayının sol sahilində yerləşir. Azərbaycanda olan xristian memarlıq abidələrinin ən böyük və gözəl nümunələrindən biridir.

Bir əfsanəyə görə, Qafqazda ilk xristian missioneri olan Həvari Thaddeus (Faddey) orada dəfn edilmişdir. Buna görə də kompleksin əsasının IV əsrdə qoyulduğu güman edilir. Kompleks əsasən XIII əsrdə, Alban hersoqu Vaxtanqın dövründə tikilmişdir. Kompleksə hazırda iyirmidən çox tikili və qalıq daxildir. Əsas kilsə 1214-cü ildə Vaxtanqın həyat yoldaşı Arzu Xatun tərəfindən tikilmişdir. Kompleksin hər tərəfini əhatə edən, uca günbəzi və əzəmətli görünüşü olan kilsə Qafqaz-Alban xristian memarlığının şah əsərlərindən biridir. Daxili divar rəsmlərini Arzu Xatun və qızlarının çəkdiyi təxmin edilir. Kilsənin qərb və şimal tərəflərində gözəl oymalar vardır. Kompleksin əsas ibadətgah hissəsi bir-birini tamamlayan, lakin kompozisiyasına görə fərqlənən yeddi məkandan ibarətdir.

Cənub hissəsində ucalan əsas tikililərdən biri Böyük Həsən kilsəsidir. Cənub hissəsində saray kimi mülki tikililər, yamacda isə iş və yaşayış yerləri vardır. Kompleks binalar çoxəsrlik tikinti mədəniyyətini və Azərbaycan Xristian Memarlığının çoxşaxəli növlərini tam şəkildə nümayiş etdirir. Xudavəng kompleksində bir çox tikinti yazıları günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Orada göstərilən Arzu, Tursun, Seyti, Asan, Avaq, Şəms, Altun, Ağbuh, Qaragöz və s. kimi bir sıra adların olması inşaatçıların türk mənşəyini sübut etmək üçün dəqiq və qiymətli sübutlardır.

Kompleksin çoxsaylı daş bəzəklərində Azərbaycanın İslam memarlıq üslubu ilə birbaşa əlaqəsi aydın görünür. Hazırda erməni tədqiqatçılar Alban Xudavəng monastır kompleksini erməni abidəsi kimi tanıtmağa çalışırlar.

1. Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan, Garabakh: The Eternal Memory of Azerbaijan Heritage, (2008), p. 163.
2. “Kalbajar Region”, Armenian Vandalism: Azerbaijani Monuments in Captivity.  https://www.armenianvandalism.az/en_kalbajar.html.
3. “Karabakh’s Cult Architecture”, Karabakh.org.  https://karabakh.org/karabakh-culture/architecture/karabakhs-cult-architecture/.
4. “Khudavang Monastery Complex”, Ministry of Culture of the Republic of Azerbaijan, 05 November 2020.  http://mct.gov.az/en/common-news/13303.